بیش از نود درصد مصرف داخلی روغن های خوراکی کشور از طریق واردات تاُمین میشود...

مقدمه:

     بیش از نود درصد مصرف داخلی روغن های خوراکی کشور از طریق واردات تاُمین میشود. به این لحاظلزوم برنامه ریزی بلند مدت و منسجم با هدف نیل به خودکفایی در تولید روغن های خوراکی غیر قابل انکار خواهد بود.چندیست که گیاه کلزا به عنوان یک گیاه مناسب روغنی برای کشت در شرایط آب و هوایی کشور مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به شرایط دما و رطوبت، کاشت پاییزه این گیاه در اغلب نقاط کشور به راحتی امکان پذیر است.کلزا در تناوب با سایر محصولات زراعی به ویژه غلات قرار می گیرد و در کنترل بیماری ها، آفات و علفهای هرز مزارع مؤثر می باشد.روغن دانه ارقام خوراکی کلزا دارای کیفیت بسیار مطلوب است. در نهایت پس از استحصال روغن، کنجاله باقیمانده سرشار از پروتئین بوده و برای استفاده در تغذیه دام مناسب می باشد. در حال حاضر این محصول در بسیاری از کشورهای جهان کشت می شودو از مهمترین تولید کنندگان آن می توان به چین، هندوستان، کانادا، آلمان، فرانسه و انگلستان اشاره کرد.

اهمییت و جایگاه کلزا در ایران

     دانه روغنی کلزا از سالهای گذشته وارد کشور شده و تحقیقات متعددی روی آن انجام گرفته است. در سالهای اخیر به دلیل توجه بیشتر به توسعه و ترویج کلزا، سطح زیر کشت آن افزایش قابل ملاحظه ای یافته و در سال زراعی 79-1378 به 19 هزار هکتار رسید. ویژگی های خاص گیاه کلزا و سازگاری آن با شرایط مختلف آب و هوایی اهمییت این محصول را بیشتر نموده و به عنوان نقطه امیدی جهت تاُمین روغن خام مورد نیاز کشور به شمار می آید که در این خصوص می توان به موارد زیر اشاره نمود.

- کلزا می تواند در تناوب با زراعت گندم و جو قرار گرفته و از فشار بیماری ها، آفات و علفهای هرز بکاهد.

- دارا بودن تیپهای بهاره، زمستانه و حد واسط امکان کشت این گیاه را در شرایط متفاوت اقلیمی فراهم می سازد.

- در کشت پائیزه نیاز به آبیاری کم بوده و امکان استفاده از نزولات آسمانی پائیزه و زمستانه وجود دارد.
- کلزا دارای پتانسیل عملکرد بالا بوده و درصد روغن آن 45-40 % می باشد.
- در اراضی شالیزار بعد از برداشت برنج می توان از ارقام بسیار زودرس کلزا کشت کرد.
- فصل رشد کلزا با سایر دانه های روغنی متفاوت بوده و زمانی که ظرفیت واحد های روغن کشی خالی است این گیاه برداشت می شود.

خصوصیات گیاه کلزا

    کلزا گیاهی علفی و با دوره رشد یکساله بوده و ارتفاع بوته آن از 50 تا 170 cm متغیر است، گیاه دارای ساقه راست، منشعب و تقریبا" مدور می باشد. ریشه کلزا عمودی است که در شرایط مناسب تا عمق 80 cm خاک و حتی بیشتر نفوذ می کند. عمق نفوذ و گستردگی ریشه نقش بسزایی در مقاومت گیاه به خشکی دارد. برگهای آن در مرحله اولیه رشد بیضی شکل، دارای دمبرگ بوده امّا در مراحل بعدیف برگها نوک تیز و تا حدودی به ساقه چسبیده اند.گلهای آن زرد رنگ و گل آذین آن خوشه ای می باشد. طول غلاف 10- 5 cm و حاوی 40- 15 عدد دانه کروی شکل می باشد. رنگ دانه زرد، قهوه ای تیره و یا سیاه بوده و وزن هزار دانه آن 5_ 3/5 گرم می باشد.

تناوب زراعی

    کلزا در تناوب هر محصولی که اجازه تهیه بستر مناسب بذر، کشت و اجتناب از بیماری های خاکزی را فراهم می سازد، رشد می کند. کلزا در تناوب با سایر محصولات به ویژه غلات قرار می گیرد و در کنترل بیماری ها، آفات و علفهای هرز مزارع مؤثر می باشد. آزمایشهای انجام شده نشان داده است که عملکرد به دست آمده از گندم کشت شده پس از کلزا حدود 10% بیشتر از عملکرد زراعت گندم پس ازآیش است. البته کشت پیاپی کلزا در یک زمین یا کشت آن در تناوب با سایر گیاهان جنس براسیکا باعث تشدید بیماری ها می شود که عامل آن چندین سال در خاک زنده می ماند.

نوع خاک

    کلزا نسبت به انواع مختلف خاک سازگاری وسیعی نشان می دهد اما مناسبترین اراضی بافت متوسط با زهکشی مناسب و وجود مواد آلی برای رشد آن کافی می باشد.خاکهای شنی اغلب به دلیل عدم نگهداری رطوبت مناسب نمی باشند.همچنین کلزا در خاکهای شور و یا قلیایی به خوبی رشد نمی کند. برای کاشت مطلوب کلزا انتخاب خاک مناسب و همچنین تهیه بستر مناسب بذر از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

آماده سازی زمین

    تهیه بستر مناسب بذر یکی از شرایط اصلی در موفقیت زراعت کلزا در تمام مناطق می باشد. بذور کوچک کلزا نیاز به بستر کاشت مرطوب با بافت ظریف، منسجم و مناسب داردتا رطوبت کافی برای جوانه زنی و رشد را در اختیار داشته باشد.برای تاُمین شرایط فوق معمولا" عملیات خاک ورزی شامل شخم عمیق دیسک و ماله انجام می شود. بعد از شخم عمیق برای از بین بردن کلوخ های خاک دوباره دیسک عمود بر هم ضروری می باشد. در این مرحله می توان علف کش پیش از کاشت مانند ترفلان را نیز با خاک مخلوط کرد. جهت استفاده از این علف کش تهیه زمین و بستر کاشت باید به نحو مطلوبی انجام پذیرد.زمین هایی که دارای کلوخه هستند(خشکه کاری) علف کش تاُثیر لازم را نخواهد داشت. در زراعت کلزا پس از دیسک از ماله نیز استفاده می شود که به سبز شدن یکنواخت مزرعه کمک خواهد کرد.

تاریخ کاشت

    در کشت پائیزه کلزا،تاریخ کشت از اهمیت ویژه ای برخوردار است.در کلزا تاریخ کشت بهینه با وضع جغرافیایی منطقه ارتباط مستقیم دارد. در کلزای پائیزه زمان کاشت باید طوری انتخاب شود که رشد کافی را در پائیز تاُمین کند. تا گیاه با خطر سرما و حمله آفات در زمستان مواجه نشود. و بتواند گل آذین کامل تشکیل دهد. ولی میزان رشد کلزا در پائیز نباید به حدی باشد که نقطه رویش در معرض خطر سرمازدگی قرار گیرد. کلزا در مرحله 8-6 برگی حداکثر متفاوت به سرما را دارد و بدون پوشش برف سرمای ناگهانی 15 درجه سانتی گراد زیر صفر را تحمل می کند. تاریخ های کاشت زیر برای مناطق مختلف توصیه می شود.

_ مناطق سردسیر (آذربایجان) 20-15 شهریور

_ غرب کشور30-15 شهریور

_ مناطق سواحل خزر (گرگان و مازندران) 15 مهر تا 15 آبان

_ مناطق گرمسیر اوایل آبان تا اوایل آذر

کاشت کلزا

    کاشت کلزا هم به صورت ردیفی و هم دستپاش صورت می گیرد. میزان بذر مصرفی در روش کاشت ردیفی 8-6 کیلو گرم در هکتار و در روش دستپاش 12-10 کیلو در هکتار می باشد. کاشت به صورت ردیفی با استفاده از ادوات کاشت موجود در منطقه نظیر بذر کارهای پنوماتیک و انواع ردیف کارهای غلات انجام می گیرد که باید در تنظیم آن دقت کافی صورت گیرد.
عمق کاشت معمولا" بین 2-1 سانتی متر می باشد که بسته به نوع رقم، خاک و اقلیم متفاوت است. فواصل خطوط کاشت بین 40-30 سانتی متر و فواصل بوته روی خط 4-3 سانتی متر در نظر گرفته می شود. تراکم مطلوب 80-70 بوته در متر مربع می باشد.

آبیاری

    کمبود آب اثرسویی برعملکرد کلزا می گذارد. حساس ترین زمان برای آبیاری مرحله گلدهی و اوایل غلاف بندی می باشدو کمبود آب در این مرحله موجب کاهش فوق العاده تعداد غلاف، دانه بندی، کوچک ماندن دانه ها و کاهش روغن می شود. در بیشتر مناطق 3-2 نوبت آبیاری در پائیز و 3-2 نوبت آبیاری بهاره (مرحله شروع رشددربهار، مرحله گلدهی، مرحله تشکیل غلاف) مورد نیاز است که بستگی به شرایط محیطی، میزان نزولات، حرارت محیط و تبخیر دارد.

نیاز کودی کلزا

    مصرف بهینه کودهای شیمیایی علاوه بر افزایش عملکرد محصول، کیفیت مطلوب گیاه را نیز موجب می شود.میزان کود مورد نیاز بهتر است پس از انجام آزمایشهای خاکشناسی زمین مورد نظر توصیه می گردد.

ازت: کلزا نیاز فراوانی به ازت داردو استفاده از کود ازته برای تولید عملکرد بهینه ضروری می باشد. محصول کلزای پائیزه برای تولیدهر تن دانه 70 کیلو گرم ازت جذب می کند.استفاده از یک سوم میزان ازت توصیه شده در هنگام کاشت و بقیه در دو مرحله شروع رشد مجدد پس از پایان سرمای زمستان و قبل از گلدهی بیشترین عملکرد را تولید می کند.اولین علامت کمبود ازت رشد کم و رنگ سبز روشن ساقه و برگهاست.

فسفر: محصول کلزا به ازای هر تن دانه حدود 15-12 کیلو گرم فسفات از خاک برداشت می کند. مقدار پروتئین و روغن کلزا تحت تاُثیر مصرف فسفات قرار دارد. برگها و ساقه گیاهانی که دچار کمبود هستند ابتدا به رنگ سبز متمایل به آبی تیره و بعد ارغوانی رنگ در می آیند. گیاه کوتوله شده و ریشه های آن کوتاه می ماند. فسفات ها به دلیل تحرک کم باید قبل از کاشت به خاک اضافه شود. علاوه بر عناصر فوق کلزا به پتاسیم، گوگرد و همچنین به مقادیر اندکی از بر و روی نیز نیاز دارد.

آفات کلزا

    ازمهمترین آفات کلزا در ایران می توان به شته مومی کلم، سوسک پولن خوار و پروانه سفیده کلم اشاره کرد.در مواردی که خسارت شدید باشد باید نسبت به سمپاشی مزرعه علیه این آفات در زمان مناسب اقدام نمود.

بیماری های کلزا

    از مهمترین بیماریهای کلزا در ایران می توان به پوسیدگی ساقه، ساق سیاه و آلترناریا اشاره کرد. برای مبارزه باید از ارقام مقاوم و نیز روشهای به زراعی از جمله تاریخ کاشت مناسب، تراکم مناسب، تناوب زراعی و آیش استفاده کرد.

علفهای هرزکلزا

    یکی از عوامل مهم محدود کننده کشت کلزا علفهای هرز می باشد.رقابت علفهای هرز بر کمیت و کیفیت محصول کلزا تاُثیر می گذارد. علفهای هرز نه تنها در مصرف آب، نور و مواد غذایی با کلزا رقابت می کنند بلکه اختلاط بذور علفهای هرز هم خانواده کلزا باعث پاین آمدن کیفیت روغن و کنجاله می شود.برای مبارزه با علفهای هرز از روشهای ذیل استفاده می شود.
- روشهای زراعی: آماده سازی زمین در کاهش علفهای هرز بسیار مؤثر بوده و بهتر است قبل از کشت آبیاری نموده و  علفهای هرز رشد کرده و دیسک یا در صورت امکان با رانداپ و گرماکسون از بین برد. چون بذر کلزا با بذور علفهای هرز تیره شب بو مثل خردل وحشی و شلمی مخلوط می شود وجدا کردن آنها بسیار مشکل و حتی غیر ممکن است باید از بذور پاک و عاری از علفهای هرز استفاده نمود. رعایت عمق، فاصله و تاریخ مناسب کاشت کشت در حداکثر تراکم توصیه شده باید مد نظر قرار گیرد. در زراعت های ردیفی از ادوات مکانیکی مانند کولیتواتور در کنترل علفهای هرز استفاده می گردد.

- روشهای شیمیایی: در این روش از سموم شیمیایی جهت مبارزه با علفهای هرز پهن برگ و باریک برگ استفاده می شود.

برداشت کلزا

    زمان برداشت مناسب جهت دستیابی به عملکرد بیشتر اهمیت بسیاری دارد. برداشت زود هنگام می تواند کیفیت محصول را نبه علت بذرهای کوچک و نارس و درصصد بالای سبزینه کم کند. در صورتی که برداشت دیر هنگام به علت ریزش غلافهای زودرس باعث نقصان عملکرد می شود. محصول می تواند به صورت دستی، با کف برها و یا برداشت مستقیم دروشود.
مرحله مناسب برداشت دستی یا کف بر کردن با نمونه برداری از قسمت میانی شاخه اصلی و شاخه های اولیه تاُمین می شودو با شمارش بذور سیاه و سبز درصد بذور سیاه محاسبه می شود. وقتی 40 تا 50 % دانه ها به رنگ قهوه ای روشن تا سیاه متمایل می شوند محصول باید برداشت و برای خشک کردن به محل خرمنکوبی برده شود. جهت کاهش ریزش، درو باید اوایل صبح و یا عصر انجام شود. در برداشت مستقیم وجود90-85 % بذور سیاه مشخصه ای کاربردی جهت شناسایی بهترین زمان برداشت می باشد. هیبرید های کلزا به دلیل رسیدگی یکنواخت و زودرس برای برداشت مستقیم مناسب می باشد. در برداشت مستیم کلزا تعیین زمان مناسب و تنظیم دقیق کمباین اثر فوق العاده هی در کاهش ریزش دانه دارد.